نقش فناوری اطّلاعات در توسعه مدیریت شهری
1- پیشرفت روزافزون فناوری اطّلاعات
در دو دهه اخیر، واژه فناوری اطّلاعات یا فناوری اطّلاعات و ارتباطات به عنوان یک پدیده نوظهور و قدرتمند، جایگاه جهانی خود را پیدا کرده است و به نظر میرسد به زودی کاربردهای مختلف آن، تمام امور روزمره جوامع را _ به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم _ تحت تأثیر خود قرار دهد. سرعت تأثیرگذاری و گسترش این پدیده بسیار زیاد است به طوری از هم اکنون انتظار میرود در ساختارهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و همچنین در بنیان های سنّتی اداره جوامع، تحوّلات اساسی رخ دهد و سیستم جدیدی از مدیریّت معرفی گردد. فناوری اطّلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن در جهان به اندازه ای تأثیرگذار بوده است که سران کشورهای جهان با برگزاری دو اجلاس مهم (در سالهای 2003 و 2005 میلادی در ژنو و تونس)پایه های اصول جامعه اطّلاعاتی را شکل دادند و با تهیّه برنامه های اصولی و علمی برای جامعه اطّلاعاتی جهانی، خود را برای تغییرات بیشتر آماده کردند.
بیشتر کشورهای توسعه یافته ( که دارای سیستم های پذیرنده در مواجهه با فناوری نوین هستند) منافع و خطرهای احتمالی فناوری اطّلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن را پذیرفته اند و از آن استفاده میکنند. بعضی از کشورهای در حال توسعه و یا فقیر نیز که در خصوص مزایا و فرصتهای این فناوری اطّلاعات کافی ندارند و یا از امکانات اقتصادی لازم برای به کارگیری این پدیده بی بهره هستند، در این زمینه دچار عقب ماندگی شده اند. کشورهائی نیز وجود دارند که از نظر مالی مشکل خاصّی ندارند، اما با رویکردی ایدوئولوژیک به این پدیده نوظهور نگاه میکنند و باعث تأخیر و یا مانع استفاده مردم کشور خود میشوند. متأسفانه این رویکرد موجب میشود خسارات جبران ناپذیری به جامعه تحمیل گردد. از آنجا که تمام ابعاد این پدیده ( و به خصوص بعضی از کاربردهای آن مانند شهر الکترونیکی) حتی در بعضی از کشورهای توسعه یافته نیز شناخته شده نیست. بنابراین، فرهنگ سازی و آسیب شناسی در زمینه معرفی فناوری اطّلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن اقدام موثّری محسوب میشود.
2-شهر الکترونیکی، چشم انداز و راهبردها
شهر الکترونیکی، استفاده از فناوری های اطّلاعاتی و ارتباطی به منظور ارائه خدمات شهری، به صورت به هنگام و مستقیم به شهروندان در 24 ساعته شبانه روز است. شهر الکترونیکی تسهیلات لازم را به منظور دسترسی مناسب به اطّلاعات و خدمات شهری و فرصتهای گسترده تر برای مشارکت در فرآیندها را به مردم ارائه مینماید. شهر الکترونیکی، خدمات شهری را به صورت الکترونیکی در اختیار کاربران قرار میدهد و یا اطّلاعاتی را با استفاده کنندگان این خدمات مبادله میکند.
· ارائه خدمات مطلوب به شهروندان و گردشگران در هر زمان و هر مکان.
· ایجاد یک شهر نمونه برای زندگی، کار و اوقات فراغت.
· ایجاد محیط اقتصادی پویا با قابلیّت رقابت.
· کاهش سفرهای درون شهری با توسعه کاربردهای فناوری اطّلاعات.
· شفاف سازی فرآیندهای کاری.
. ارائه کلیه خدمات مورد نیاز شهروندان به صورت برخط.
· ایجاد و توسعه زیرساخت اطّلاعاتی با ظرفیت بالا.
· نظارت هوشمند همراه با ارتقاء خدمات شهری و امور مرتبط با مدیریّت شهری.
· آموزش فراگیر شهروندان و کارکنان جهت استفاده از خدمات شهر الکترونیکی.
· یکپارچه سازی سیستم های مدیریّتی و عملیاتی شهرداری و سازمان های مرتبط.
· پیش بینی و ایجاد منابع پایدار درآمدی برای پروژه های شهر الکترونیکی.
· بازنگری و بهبود روندهای جاری و رویه های مورد نیاز و مؤثّر در شهر الکترونیکی.
· ارتقاء کیفیّت، خدمات و آموزش نیروی انسانی.
· ایجاد پایگاه اطّلاعات شهری به منظور اطّلاع رسانی به موقع مدیران جهت اخذ تصمیم در مدیریّت شهری.
عملکرد شهر الکترونیکی را میتوان از دیدگاه های مختلف برّرسی کرد. از دیدگاه مدیران شهری، استقرار شهر الکترونیکی میتواند باعث سرعت و سهولت در انجام فعالیّتها، شفاف سازی در ارائه خدمات و استفاده از نظرات مردم شود. از دید شهروندان نیز، دریافت خدمات از این طریق در هر زمان و در هر مکان، فرصت مغتنمی است که رضایت آنها را در پی دارد.
· ایجاد پایگاه اطّلاعاتی.
· افزایش ارتباطات میان بخشی.
· سهیم شدن در منابع اطّلاعاتی.
· کارآمدی مدیریّت و بهبود فرآیند تصمیم گیری.
· شناسایی بهتر مشکلات و نقاط ضعف شهر.
· افزایش قدرت کنترل و نظارت بر شهر.
· صرفه جویی در زمان و هزینه.
· فراهم آوردن خدمات اینترنتی با کیفیّت و سرعت بالا برای شهروندان.
· فراهم آوردن کانال های آموزشی متفاوت و محیط آموزشی مادام العمر.
· بهبود کیفیّت زندگی مردم.
· ارائه خدمات یک مرحله ای به شهروندان.
· تقویّت رقابت تجاری شهر و ایجاد فرصتهای تجاری بیشتر توسط تجارت الکترونیک.
· ارتباط بهتر سازمانها و ارگان های مختلف شهری.
· افزایش مشارکت مردم در اداره شهر.
· کاهش ترافیک شهر با توجه به کاربرد اینترنت در فعالیّتهای شهری شهروندان.
· کاهش آلودگی هوا با کاهش ترافیک شهری.
· همسوسازی سرمایه گذاری بیشتر روی روشهای نوین اداره شهر.
· تسریع در برطرف شدن مشکلات ایجاد شده در شهر با ارتباط مستقیم مدیران شهری با شهروندان.
· ایجاد بستر مناسب برای ورود ایده های نو و خلاقیّت ها در مدیریّت شهرها.
· صرفه جوئی در وقت و انرژی.
· جلوگیری از سرمایه گذاری بیشتر روی روشهای قدیمی اداره شهر.
· ایجاد زیرساختار لازم برای توسعه آتی شهر.
· کاهش فساد اداری از طریق شفاف سازی فرآیندها.
· افزایش نظم در فعالیّت های شهر با استفاده از سیستم اطّلاعات جامع.
· افزایش سطح آگاهی مردم.
· درآمد ثابت شهری با وجود آمدن یک سیستم باثبات گردش پول در جامعه.
· نشر فرهنگ و عقاید.
· مدیریّت و نظارت واحد شهری.
· ایجاد زمینه برای استفاده از تجارب بین المللی در مدیریّت شهرها.
3.2 مزایای استقرار از منظر شهروندان
· پیگیری بهتر امور.
· دسترسی به پایگاه اطّلاعاتی شهری مورد نیاز.
· سهیم شدن در منابع اطّلاعاتی.
· شناسایی بهتر مشکلات و نقاط ضعف شهر به منظور بهبود در تصمیم گیری در بعضی از فرآیندهای زندگی.
· صرفه جویی در زمان و هزینه.
· بهبود کلّی درکیفیّت زندگی.
· دریافت خدمات یک مرحله ای.
· بهره گیری از فرصت تجاری مناسب بدست آمده از طریق تجارت الکترونیک.
· ارتباط بهتر با سازمانها و ارگانهای مختلف شهری.
· دسترسی 24 ساعته به خدمات شهری.
· افزایش سطح آگاهی.
· بهره گیری از خدمات اینترنتی با کیفیّت و سرعت بالا.
گستردگی و پیچیدگی مسائل شهری و رشد و توسعه روزافزون شهرها، مدیریّت امور شهر را به وظیفه ای دشوار تبدیل نموده است. علاوه بر موضوعاتی همچون محیط زیست، حمل و نقل، ایمنی و برنامه ریزی شهری، یکی از عوامل مهمی که تأثیر فزاینده و تعیین کنندهای بر عوامل سازنده شهری دارد، مدیریّت شهری است. اگر شهر همچون سازمانی در نظر گرفته شود، لازم است که در رأس آن عنصری برای برنامه ریزی آینده و اداره امور کنونی قرار گیرد. این عنصر را میتوان مدیریّت شهر نامید. مسائل بسیاری در شهرها وجود دارد که برای حلّ آنها و پاسخ به درخواست های موجود در عرصه های زندگی جمعی، وجود مدیریّت شهری را ضروری مینماید. این موضوع به خصوص در مسائل خدماتی و عمرانی عمومی جنبه ویژه پیدا میکند. لذا اموری مانند تأمین بهداشت و نظافت محیط شهر، ایجاد و حفظ فضای سبز، تأمین ایمنی شهر و شهروندان، نیازمند وجود سازمانی با تشکیلات مشخّص است تا مدیریّت شهر به نحو مطلوب صورت گیرد. بدینسان مدیریّت شهری به معنای سازماندهی عوامل و منابع برای پاسخگوئی به نیازهای ساکنان شهر است و شامل کارکردهای برنامه ریزی، اجرا، نظارت، کنترل و هدایت است که برای اعمال قدرت باید برآمده از اراده شهروندان و قراردادهای اجتماعی باشد.
ترادف مفهوم مدیریّت شهری به رغم ماهیّت آن با مفهوم شهرداری به عنوان سازمان مدیریّت شهری، ناگزیر میسازد تا به مفهوم شهرداری نیز پرداخته شود. عنصر سازمانی در نظام اداره امور شهرهای کشور، سازمانی عمومی غیردولتی با نام شهرداری است. در یک تعریف میتوان گفت «شهرداری سازمانی است که سکنه یک شهر با استفاده از حقوق طبیعی خود و اختیاری که قانون به آنها اعطا نموده است، به منظور ایجاد و اداره نمودن تأسیسات عمومی، وضع و اجرای نظامات شهری و تأمین نیازمندی های مشترک محلی به وجود میآورند و به آن اختیار و نمایندگی میدهند تا هزینه خدماتی را که بر عهده آن واگذار گردیده است با روشی منطقی و عادلانه بین سکنه شهر و استفاده کنندگان توزیع و سرشکن نموده، از آنها وصول کند. »
برابر ماده 5 قانون محاسبات عمومی کشور نیز «شهرداری سازمانی است عمومی و غیردولتی که دارای شخصیّت و استقلال حقوقی بوده و تحت نظارت شورای شهر که منتخب مردم است و نظارت دولت از طریق وزارت کشور برای انجام وظایفی که در قانون شهرداریها آمده است، تأسیس شده است. » با توجه به تعاریف ذکر شده میتوان گفت تعریف مدیریّت شهری ( با توجّه به دیدگاهی که آن را مساوی با شهرداری میگیرد) عبارت است از اداره سازمانی غیردولتی که برای برآورده کردن نیازهای مشترک شهروندان در سطح شهر از طرف آنها و مطابق با قانون تأسیس میگردد و در محدوده فعالیّت خود استقلال سازمانی دارد.
تاکنون، مدیریّت واحد شهری در ایران به معنای واقعی خود پیاده سازی نشده است و وظایف آن در بین سازمانهای مختلف از جمله شهرداری توزیع شده است. به همین دلیل میتوان به پیاده سازی شهر الکترونیکی با محوریّت شهرداری امیدوار بود. امّا چرا در ایران و سایر کشورهای دنیا، شهر الکترونیکی با محوریّت شهرداری معنی پیدا میکند، زیرا:
· شهرداری بزرگترین تولید کننده داده های شهری است.
· شهرداری بزرگترین استفاده کننده داده های شهری در مدیریّت و برنامه ریزی شهری است.
· شهرداری گسترده ترین سازمان خدماتی در ارتباط با مردم است.
· شهرداری گسترده ترین سازمان در تنوع شرح وظایف است.
· شهرداری مهمّترین سازمان در واگذاری کارهای دولتی به بخش خصوصی است.
· شهرداری مستعدترین سازمان در جلب تخصص، مدیریّت زیرساخت و توزیع فراگیر امکانات است.
· شهرداری فعّالترین گلوگاه آماری مورد نیاز در برنامه ریزی شهری منطق های و ملّی است.
· شهرداری معتبرترین و مطمئن ترین پایگاه اطّلاعات شهری است.
6- کارکردهای فناوری اطّلاعات در شهرداری الکترونیکی
نیازهای موردنظر شامل اطّلاعات فناوری و صنعت، تحقیق و توسعه، پایه پزشکی و پیراپزشکی، راهبردی و امنیّتی، انسانی (جمعیّت شناختی، مردم شناختی، بوم شناختی) فرهنگی، ادبی و هنری میگردد.
6.2 هوشمندسازی کنترل حمل و نقل و ترافیک
از این طریق میتوان اخبار و اطّلاعات جاّدهای، وضعیّت عبور و مرور، طرح و پروژه های عمران جادّه ای، شمار خودروهای در حال تردد در آزادراه ها و شبکه های جادّهای را به منظور افزایش ظرفیّت جادّه ها، به طور لحظه ای منتشر نمود. مدیریّت نظام ترافیکی با بهره گیری از سیستم رایانه ای (به عنوان مثال با استفاده از دوربین های خودکار) میزان و حجم ترافیک جادّه ها و بر روی پل ها را مورد برّرسی قرار میدهد. اطّلاعات به وسیله اپراتورهای ویژه ترافیک و با استفاده از سیستم گردآوری اطّلاعات، پردازش و توزیع میشوند. رسانهای گروهی نیز از جمله رادیو به سیستم رایانه ای متّصل میشوند تا امکان گزارش وضعیت ترافیک جادّه ای فراهم گردد. اطّلاعات و تصاویری که در باره جریان ترافیک، آمار تصادف، ساخت و سازه ای جادّه ای و .... از طریق دوربین ها بدست میآید بر روی وب سایت نیز منتشر میشود و مسافران امکان دستیابی به آن را خواهند داشت.
با استفاده از پرسشنامه های الکترونیک انجام میشود. این پرسشنامه، نوعی چکلیست از تصمیم های برنامه ریزی شده در قالب فرم نظرسنجی است. متصدّیان مربوط در سایت شهرداری، از بازدیدکنندگان درخواست میکنند تا ضمن ارائه برخی از اطّلاعات شخصی (مانند سن، محل سکونت و ... ) به سوالات پاسخ دهند.
سامانه الکترونیکی ارتباطات مردمی، ایده «سازمان شفّاف و پاسخگو» را دنبال میکند. در صورتی که یک خط ارتباطی متقابل میان مردم و سازمان ایجاد شود میتوان آراء نظرها و افکار مردم رابی واسطه و مستمرّ دریافت کرد. در این صورت، مدیران میتوانند از تغییرات محیطی آگاه شده و متناسب با تحوّلات، فعالیّت های لازم را پیش بینی کنند. دسترسی برابر، سریع و آسان به مدیران سطوح مختلف در سازمان، زمینه ساز مشارکت واقعی مردم خواهد بود. این سامانه، ارتباط بین مردم و سازمان را آسان نموده و حرکت آزاد اطّلاعات بین مردم و نهادهای اجتماعی را میّسر میسازد. همچنین، باعث مشارکت بیشتر مردم در تصمیم سازی میشود. سوءتفاهم و تنش های ناشی از فقر ارتباط را کاهش میدهد و در نهایت، باعث ارتقاء آگاهی و درک متقابل مردم و سازمان از یکدیگر میشود.
صاحبان ایده و افراد خلاق، بدون محدودیّت های فیزیکی و موانع جغرافیائی و اجتماعی، فرصت حضور در اتاق های مجازی فکر و ایده پردازی را به دست میآورند.
گزینه های متنوع و کم هزینه ای از انواع تفریحات و سرگرمی های مجازی در اختیار شهروندان قرار میدهد.
فردی که با یک ایده و فکر جدید، از طریق بسیج منابع و با ایجاد یک کسب و کار(کسب و کار الکترونیکی یا اینترنتی، کسب و کار خانگی، کسب و کار خانوادگی، کسب و کار کوچک و متوسط) که توأم با مخاطره های مالی، اجتماعی و حیثیّتی است، محصول و خدمتی جدید را به بازار عرضه میکند «کارآفرین» نامیده میشود. ترویج فرهنگ کارآفرینی، توسعه عملیاتی کارآفرینی، ارتقاء توانمندی، آموزش و ترویج کارآفرینی بخشی از امکاناتی است که شهرداری الکترونیک به شهروندان خود ارائه میکند.
در سازمان و مدیریّت، هدف از مجازی کردن تشکیلات و پست های سازمانی، از میان برداشتن فاصله های موجود است. با این حال، شرح وظایف تغییر پیدا نمیکند. با مجازی کردن ساختار سازمان، مدیران و کارشناسان سطوح مختلف میتوانند به طور افقی با یکدیگر ارتباط داشته باشند، کارایی نیز افزایش می یابد. همچنین، بسیاری از مشکلاتی که در کارهای گروهی وجود دارد، برطرف میگردد.
عدم توازن و تعادل در توزیع امکانات، تسهیلات و فرصتهای خدمات شهری در نقاط مختلف، یکی از مهمّترین مشکلات موجود در کلانشهرها محسوب میشود. با توسعه فناوری اطّلاعات و ارتباطات و از طریق فراهم نمودن امکانات و فرصتهای مجازی میتوان از گسترش عقب ماندگی در نقاط مختلف شهر جلوگیری کرد. دسترسی همزمان به اطّلاعات برای همه افراد، باعث صرفه جوئی در زمان، هزینه های جاری و همچنین مانع از شکل گیری روابط ناسالم در معاملات پیمانکاری سازمان میشود.
شهرداری الکترونیک، مشارکت شهروندان خود را در سطوح مختلف (مشارکت در تعیین نیازها و اولویّت ها، شناسائی ظرفیّت ها و توانمندیهای محلّی، اجرای برنامه ها و نظارت بر عملکرد مدیران شهر) افزایش میدهد.
توسعه فناوری در سازمان منشأ تحول و اثر در نظام خدمات شهری خواهد بود. اطّلاع رسانی سریع و دقیق، سهولت در گردش امور، تسریع کار مراجعین، پایبندی به قوانین، مقررات و رفتار مناسب با مراجعین، برخی از ویژگی های یک نظام خدماتی مطلوب محسوب میشود که همراه با جریان حرکت به سوی شهرداری الکترونیکی توسعه پیدا میکنند.
عوامل مؤثّر در رضایتمندی مراجعه کنندگان به سازمان عباتند از:
· مهارت های انسانی
· روشهای انجام کار
· ارائه خدمات مطلوب مبتنی بر نیاز مراجعه کننده
نقش فناوری در تکریم مراجعه کنندگان به شهرداری به دلیل تأثیر آن در ارتقاء مهارت های انسانی، اصلاح روش های انجام کار و ارائه خدمات مبتنی بر نیاز است.
سازمانهای مختلف به تناسب نیازهای مدیریّتی، با صرف هزینه زیاد، اقدام به جمع آوری اطّلاعات می کنند. با استفاده از سیستم اطّلاعات جغرافیائی، سازمان های ذینفع می توانند از اطّلاعات شهری استفاده کنند. بدین ترتیب، علاوه بر صرفه جوئی در هزینه ها و جلوگیری از دوباره کاری ها، امکان مشاهده روند تغییرات شهری نیز فراهم میشود.
فناوری اطّلاعات، موجب تحوّل در ساختار و روشهای آموزش شهروندان شده است. ابزارهای الکترونیکی، ظرفیّت های جدید را متناسب با سلیقه و نیاز فراگیران عرضه کرده اند. بنابراین، شعارهای «شهر یادگیرنده» و «شهروند یادگیرنده» در صورت بکارگیری سیستمهای یادگیری الکترونیکی در شهرداری مجازی تحققّ خواهد یافت.
سیستم های ردیابی در خدمات شهری، مزیّت و الزامی است که برای تحققّ یافتن یک کلانشهر الکترونیکی ضرورت دارد. استفاده از سیستم های ردیابی الکترونیکی در خدمات شهری منجر به افزایش سطح کیفیّت خدمات، افزایش سرعت در تصمیم گیری و ارائه خدمات، کاهش هزینه ها، جلوگیری از سوء استفاده های احتمالی، هدایت و کنترل بهینه ناوگان در زمان بحران و افزایش دقّت و سرعت در تحلیلها خواهد شد.
هر سازمانی با توجه به مخاطبان خود در جامعه و تعاملاتی که دارد جایگاه ویژهای را برای نظارت مردم بر عملکرد سازمان در نظر میگیرد. هدایت و تنویر افکار عمومی از عملکرد سازمان، با تقویّت مبانی نظارت همگانی سازمان و بهره گیری از مبانی نظری و سیستمی تأثیرگذار میّسر خواهد شد. یکی از روشهای مدرن نظارت بر عملکرد سازمان، نظارت بر مبنای فن و تکنولوژی است. در این روش، نظارت به صورت غیر محسوس صورت خواهد گرفت و کنترل بیشتر در عرصه نظام و از طریق نرمافزارهای مدرن انجام میگیرد. مهمّترین اثرات نظارت همگانی در شهرداری الکترونیک عبارتند از:
· ایجاد فرصت برابر برای شهروندان در دسترسی به مدیران شهری و تحققّ رویکرد عدالت محوری
· استقرار نظام نظارت دقیق و مستقیم شهروندان بر مدیران شهری
· تشخیص تهدیدها و فرصت های پیرامون مدیران شهری
· فراهم شدن امکان رسیدگی دقیق تر به نظرات و خواسته های مردم در رابطه با خدمات اداری
· پاسخگوئی بهتر به توقّعات و انتظارات مردم
· اطّلاع رسانی دو سویه به شهروندان و مدیران
سیستم های هوشمند کنترل سازه های شهری، سطح ایمنی بنا (از نظر نوع و استحکام مصالح) و مقاومت سازه ها در برابر شرایط محیطی و فجایع طبیعی را برّرسی کرده و اطّلاعات مورد نیاز را در مورد تناسب بنا با فضا عرضه میکنند.
6.18 برخورداری آسان و همگانی از ارتباطات و فناوری اطّلاعات
هدف اصلی از توسعه و ایجاد محیطهای هوشمند این است که شرایطی فراهم گردد تا افراد (با هر میزان سواد و اطّلاعات) بتوانند به راحتی از دستاوردهای فناوری اطّلاعات استفاده نمایند.
نتیجه
آنچه از مطالب ارائه شده برداشت میشود این است که در یک شهر الکترونیک، کارها را میتوان بسیار ساده تر و با اطمینان خاطر بیشتری انجام داد. تاثیر بکارگیری فناوری اطّلاعات و ارتباطات را میتوان از دیدگاههای مختلف بررّسی کرد. از دیدگاه مدیران شهری، این پدیده می تواند باعث سرعت و سهولت در انجام فعالیّتها، شفافسازی در ارائه خدمات و استفاده از نظرات شهروندان شود. از دید کاربران نیز، دریافت خدمات در هر زمان و هر مکان فرصت مغتنمی است که رضایت آنها را در پیدارد. در صورتی که مدیران شهری و شهروندان با تمام ابعاد بکارگیری فناوری اطّلاعات و ارتباطات در قالب شهر، شهرداری و شهروند الکترونیکی آشنا شده و آن را بپذیرند، سرعت توسعه این پدیده بیشتر شده و شانس داشتن یک شهر خوب و پاسخگو افزایش مییابد.
